Η Διπλωματία των Σεισμών στην Αρχαία Ρόδο

Γράφει ο Σπύρος Συρόπουλος
Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας,
Τμ. Μεσογειακών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Ο μεγάλος σεισμός
Ξημερώματα μιας χειμωνιάτικης μέρας του 226 π.Χ. Ένα υπόκωφο βουητό πλανάται στον αέρα. Οι άνθρωποι ξυπνούν απότομα και μισοζαλισμένοι νιώθουν τα σπίτια τους να δονούνται παρατεταμένα. Οι στέγες αρχίζουν να καταρρέουν. Όσοι προλαβαίνουν πετάγονται στον δρόμο για να αντικρύσουν ένα ακόμη πιο τρομακτικό θέαμα: ο Ήλιος πέφτει πάνω τους με φόρα. Όχι ο ουράνιος, αλλά εκείνος ο επίγειος Ήλιος, το εκπληκτικό κατασκεύασμα του Χάρη του Λίνδιου: ο Κολοσσός της Ρόδου. Η ταλάντωση του σεισμού σπάει τους συνδέσμους που συγκρατούν τα βαριά φύλλα χαλκού που σχηματίζουν τα πόδια του. Τα σίδερα που βρίσκονται μέσα στο κούφιο σώμα του από το έδαφος μέχρι τα γόνατα στερεωμένα με μεγάλους τετραγωνισμένους λίθους, λυγίζουν και παραμένουν στη θέση τους. Το υπόλοιπο άγαλμα γέρνει προς τα εμπρός. Το ακτινοβόλο κεφάλι και ο ογκώδης θώρακας πέφτουν με δύναμη στα σπίτια που βρίσκονται στον περίβολο του ναού του Ηλίου, όπως μαθαίνουμε από κάποια σχόλια στον Φίληβο του Πλάτωνα. Ουρλιαχτά, σκόνη, θόρυβος, πανικός… Όταν ο πραγματικός ήλιος ξημερώνει πάνω από την αγαπημένη πόλη του, αντικρύζει μία εικόνα ολοκληρωτικής καταστροφής. Εκατοντάδες σπίτια έγιναν συντρίμμια. Ανάμεσά τους άνθρωποι προσπαθούν να εντοπίσουν επιζώντες, φωνάζοντας, θρηνώντας και μετρώντας το μέγεθος της συμφοράς. Ο Κολοσσός κείτεται στο έδαφος. Χιλιάδες αγάλματα σπαράζουν κομματιασμένα στους φαρδιούς δρόμους και τα άλλοτε τακτοποιημένα οικοδομικά τετράγωνα των αριστοκρατικών περιοχών τώρα θυμίζουν εργοτάξια. Το πιο πολυσύχναστο λιμάνι της ανατολικής Μεσογείου έχει καταστραφεί. Τα περισσότερα εμπορικά κτήρια κατέρρευσαν. Ο σεισμός άλλαξε την εικόνα της πόλης για την οποία ο Στράβωνας κάποτε έγραψε «δεν υπάρχει όμοια ή ανώτερη από αυτήν σε ομορφιά».

Η επιστήμη σήμερα είναι σε θέση να μας πληροφορήσει με λεπτομέρειες για όλους τους σεισμούς στην ιστορία και επιβεβαιώνει ότι ο σεισμός του 226 π.Χ. (άλλες πηγές μιλούν για το 228 ή 227) ήταν της τάξης των 7,2 ρίχτερ. Όμως παράμετροι διπλωματίας και πολιτικής γύρω από τον σεισμό προκαλούν μεγαλύτερο ενδιαφέρον, ειδικά όταν μελετήσουμε
τους λόγους και το μέγεθος της διεθνούς ανθρωπιστικής βοήθειας που κατέφθασε στο πληγωμένο νησί.

Σεισμοί στην Αρχαία Ελλάδα
Δεν ήταν η πρώτη φορά που ελληνικές πόλεις ένιωσαν το πλήγμα του Εγκέλαδου. Ούτε η πολιτική ενεπλάκη για πρώτη φορά στη διπλωματία των σεισμών. Το 479 π.Χ. σεισμός με τσουνάμι στην Ποτίδαια έσωσε την πόλη καταπνίγοντας τα στρατεύματα του Πέρση Αρτάβαζου που της είχε επιτεθεί. Το 464 π.Χ. σεισμός στην Σπάρτη κατέστρεψε την πόλη και έγινε αφορμή για εξέγερση των ειλώτων. Οι Σπαρτιάτες κάλεσαν τις ελληνικές πόλεις για βοήθεια, αλλά όταν οι Αθηναίοι έστειλαν 4000 στρατιώτες με τον Κίμωνα επικεφαλής, οι Σπαρτιάτες αρνήθηκαν τη βοήθεια φοβούμενοι την πολιτική ανάμιξη της Αθήνας. Οι διπλωματικές σχέσεις Αθήνας-Σπάρτης δεν επανήλθαν ποτέ και η ρήξη κορυφώθηκε με την έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέμου. Το 426 π.Χ. καταστράφηκε από σεισμό ο Μαλιακός Κόλπος, το 373 π.Χ. η Ελίκη, το 365 π.Χ. η Κρήτη, Όμως καμία αναφορά δεν γίνεται σε ανθρωπιστική βοήθεια τόσο μεγάλης κλίμακας για την ενίσχυση των πληγέντων, όσο στην περίπτωση της Ρόδου το 226 π.Χ.

Η Διεθνής Ανθρωπιστική Βοήθεια Όπως γράφει ο R. Berthold στο βιβλίο Η Ρόδος στην Ελληνιστική εποχή (μετάφρ. Σ. Συρόπουλος, Λ. Σορωνιάτης, εκδ. Παπαζήση 2010) «η λίστα όσων συνεισέφεραν φαντάζει σαν μια επιθεώρηση των βασιλικών οίκων της ελληνιστικής εποχής». Ο Αντίγονος Δώσων της Μακεδονίας, έστειλε οικοδομικά υλικά, προμήθειες και χρήματα. Ο Σέλευκος Β’ της Συρίας και του μεγαλύτερου μέρους της Ασίας έστειλε ξυλεία, υφάσματα, σιτηρά,δέκα εξοπλισμένες πεντηκοντήρεις και απαλλαγή από δασμούς στα λιμάνια των Σελευκιδών. Ο Πτολεμαίος Γ’ της Αιγύπτου έστειλε ξυλεία, οικοδομικά υλικά, 450 πληρωμένους κτίστες, αρχιτέκτονες, χρήματα και σιτηρά, ο Ιέρωνας των Συρακουσών καθιέρωσε απαλλαγή τελών στα λιμάνια του και ανάλογη βοήθεια έστειλε ο Προυσίας της Βιθυνίας, ο Μιθριδάτης του Πόντου, ο Λυσανίας της Κοίλης Συρίας, ο Ολύμπιχος της Καρίας και αναρίθμητες μικρές και μεγάλες πόλεις που είναι αδύνατον να αναφερθούν ξεχωριστά. Οι λόγοι της πρωτοφανούς αντίδρασης ήταν απλοί: οικονομία και πολιτική. Ενώ θα περίμενε κανείς με ψυχρούς οικονομικούς υπολογισμούς να χαρούν οι μεγάλοι αντίπαλοι ή εταίροι
για την απομάκρυνση ενός εμπορικού ανταγωνιστή όπως η Ρόδος, κανέναν δεν συνέφερε να δει το νησί έξω από τον διπλωματικό χάρτη της Μεσογείου.

Οι λόγοι της βοήθειας

Για περίπου 200 χρόνια η Ρόδος είχε βασίσει την εξωτερική πολιτική της σε μία προσεκτικά μελετημένη παρεμβατική ουδετερότητα και ευημερούσε. Τρεις παράγοντες έπαιξαν ρόλο στην μεγάλη οικονομική και πολιτιστική ευμάρεια του νησιού. Πρώτον, η προνομιούχα γεωμορφολογία του. Το νησί ήταν ευλογημένο με μεγάλα δάση κωνοφόρων που έγιναν η πρώτη ύλη για την κατασκευή εξαιρετικού στόλου και έδωσαν στους Ρόδιους κυριολεκτικά παροιμιώδεις δεξιότητες ναυτοσύνης που συνόψισε σε μία φράση ο Διογενιανός (5.18.1-2): Ἡμεῖς δέκα Ῥόδιοι δέκα νῆες.

Δεύτερον, η προνομιούχα γεωγραφική θέση του. Το νησί βρισκόταν σε πλεύσιμη, ακόμη και τον χειμώνα, ρότα σύνδεσης με την Αίγυπτο, η οποία ήταν από τις μεγαλύτερες παραγωγούς σιτηρών – το εμπόρευμα που καθόριζε τους όρους της παγκόσμιας οικονομίας σε ολόκληρη την αρχαιότητα. Τα σιτηρά της Αιγύπτου ταξίδευαν σε όλον τον κόσμο μέσα σε ροδιακά καράβια. Το εμπόριο σιτηρών, ο έλεγχος μιας μεγάλης οικονομικής επικράτειας ακόμη και εκτός νησιού (Ροδιακή Περαία) και οι φόροι ελλιμενισμού από χιλιάδες καράβια που κατέπλεαν στο λιμάνι της, έκαναν τη Ρόδο την τέταρτη πιο πλούσια περιοχή μετά τα τρία μεγάλα ελληνιστικά βασίλεια. Ο Δίων Χρυσόστομος (31. 100), δύο αιώνες μετά την παρακμή της, περιγράφει τους Ρόδιους ως «πλουσιότερους από οποιουσδήποτε άλλους Έλληνες». Τρίτον, η Ρόδος εργαλειοποίησε τη ρητορική στην άσκηση διπλωματίας στα πλαίσια της εξωτερικής πολιτικής. Η παραγωγή ικανότατων ρητόρων, άρτια εκπαιδευμένων στις τεχνικές χειρισμού συγκρουσιακών θέσεων και συμφερόντων, υπήρξε μακρά παράδοση στη Ρόδο (Σ. Συρόπουλος, «Η πολιτική της παρεμβατικής ουδετερότητας στην αρχαία Ρόδο», στην Επετηρίδατου Τμήματος Μεσογειακών Σπουδών, εκδ. Παπαζήση, 2021). Με λίγα λόγια, η Ρόδος ήταν ο διπλωμάτης του Αιγαίου, φροντίζοντας να εξασφαλίζεται η ειρήνη ανάμεσα σε συγκρουόμενα βασίλεια ή πόλεις, ώστε να διασφαλίζεται η πηγή ισχύος της: το εμπόριο. Όσο ευημερούσε, έστελνε πρόθυμα χρηματική στήριξη ή προϊόντα σε όσους είχαν ανάγκη και με μεγαλύτερη προθυμία έστελνε διαιτητές και διαμεσολαβητές για να επιλύουν συγκρούσεις, όπως μαθαίνουμε μέσα από δεκάδες καταγεγραμμένες περιπτώσεις.

Η Αναγέννηση της Ρόδου

Ακόμη και μετά την καταστροφή, οι αρχαίες πηγές εστιάζουν στη διπλωματική ικανότητα των Ροδίων: ο Πολύβιος τονίζει ότι αντίδραση των διαφόρων πόλεων οφείλεται στη διπλωματική δεινότητα των πρέσβεων που εστάλησαν για να ζητήσουν βοήθεια καθώς είχαν τέτοια πειθώ και αξιοπρέπεια στην έκθεση των γεγονότων, ώστε οι ηγεμόνες να αισθάνονται υποχρεωμένοι να στηρίξουν την ανοικοδόμηση του νησιού. Ουσιαστικά, η επιτυχημένη
εξωτερική πολιτική της Ρόδου, με την πρακτική ουδετερότητας και την συνεχή οικονομική
στήριξη των αδύναμων πολιτειών στο Αιγαίο, σήμανε και την εξασφάλιση της δικής της
βιωσιμότητας και αναγέννησης μετά τον σεισμό του 226 π.Χ. Μόλις 6 χρόνια αργότερα οι
Ρόδιοι βρίσκονται και πάλι στο οικονομικό και διπλωματικό προσκήνιο, μεσολαβώντας ώστε
να λυθούν τουλάχιστον τρία ζητήματα σε κλίμακα παγκόσμιας οικονομίας. Το σημαντικότερο
ίσως ήταν ο διπλωματικός τρόπος με τον οποίο αποφόρτισαν την ένταση που δημιούργησε
η απειλή πολέμου μεταξύ Γαλατών και Βυζαντίου, που οδήγησε τους Βυζαντινούς να αυξήσουν υπέρογκα τους δασμούς του εμπορίου σιτηρών από τον Εύξεινο, απειλώντας
με κατάρρευση τις οικονομίες των μεσογειακών βασιλείων. Οι μεγάλες δυνάμεις κάλεσαν
τους Ρόδιους ως διαπραγματευτές και εκείνοι κατάφεραν να επιλύσουν τη διαμάχη χωρίς
να τραβηχτεί ούτε ένα ξίφος από το θηκάρι του. Η επένδυση των μεγάλων δυνάμεων στην
ανόρθωση της Ρόδου αποσβέστηκε.

Ο σεισμός του 226 π.Χ. ήταν μάθημα πολιτικής και διπλωματίας. Ο χάλκινος Ήλιος του
νησιού, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, δεν αναγεννήθηκε ποτέ. Έμεινε
πεσμένος στο έδαφος για 880 χρόνια, μέχρι που οι Άραβες κατέλαβαν το νησί στα 654 μ.Χ. και πούλησαν το πολύτιμο μέταλλο σε έναν έμπορο από την Οδησσό. Όμως αυτό που
αναγεννήθηκε ήταν το μεγαλείο μιας πόλης μέσα από την καταστροφή. Και αυτό σίγουρα
αποτελεί ένα όγδοο θαύμα και αναμφίβολα το πιο διαχρονικό μάθημα διορατικότητας, αυτογνωσίας και αισιοδοξίας που βασίζεται στη δύναμη του πνεύματος και όχι απλά στην
εξωτερική βοήθεια.